Gospodarka cyrkularna jest wyzwaniem dla całego społeczeństwa, gdyż wymaga od nas zmiany myślenia o wykorzystywaniu zasobów naturalnych oraz funkcjonowaniu gospodarki. Obecnie przemysł działa w oparciu o liniowy model konsumpcji zasobów, który w skrócie opisuje zasada “weź, zużyj, wyrzuć”. Przedsiębiorstwa wydobywają surowce naturalne, a to co z nich wyprodukują sprzedają konsumentom, którzy wyrzucają je do śmieci, jeśli przestaną służyć ich celom. W efekcie funkcjonowania takiego modelu nasze zasoby naturalne się kurczą, a ilość wytwarzanych przez nas odpadów rośnie, co potwierdzają dane z różnych źródeł.

Według statystyk Eurostatu w 2014 roku kraje Unii Europejskiej wytworzyły na jednego mieszkańca 4,9 tony odpadów, z czego 34,7% stanowiły odpady budowlane, 28,2% odpady wydobywcze, 10,2% odpady przemysłowe i 8,3% odpady komunalne. Z raportu Głównego Urzędu Statystycznego wynika zaś, że w 2017 roku przeciętny Polak wprodukował 303 kg odpadów komunalnych, podczas gdy 4 lata wcześniej było to 280 kg. Przy czym trzeba podkreślić, że średnia europejska wynosiła wówczas 475 kg śmieci na główę.

W ostatnich latach, po pojawieniu się alarmujących informacji o zmianach klimatycznych i zagrożeniach z nimi związanych, stało się jasne, że obecny model linearny wymaga transformacji. Gospodarkę opartą na konsumpcji należy zastąpić modelem opartym na odnawianiu zasobów, co wiąże się z wprowadzeniem zmian systemowych. Muszą one dotyczyć wydobycia surowców, projektowania i wytwarzania produktów, zmiany przyzwyczajeń konsumentów oraz takiego dostosowania prawa, aby wszelkie zmiany były możliwe do wprowadzenia. To, że rządy, administracja przemysł i nauka mają przed sobą długoteminowe i skomplikowane zadanie potwierdzają dane opublikowane w raporcie “The Circularity Gap Report”. Organizacja Circle Economy po przeanalizowaniu danych z różnych stron świata dotyczących m.in. zużycia zasobów, produkcji odpadów i ich ostatecznego zagospodarowania podała, że globalna gospodarka jest cyrkularna tylko w 9,1%. Oznacza to, że aż 90,9 % odpadów jest marnotrawionych tworząc potężną cyrkularną lukę (circular gap).

Poniższy wykres pokazuje, co trzeba zrobić aby tę cyrkularną lukę wypełnić czyli zamknąć obieg materiałów (Close the loop).

(Źródło: Circularity Gap Report)

W 2015 roku do działań przystąpiła Unia Europejska, przedstawiając “Plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym”, w którym proponuje krajom członkowskim wprowadzenie ambitnego modelu cyrkularnego. Od lat intensywnie zalecenia Unii wprowadzają m.in. Holandia i Szkocja, stając się europejskimi liderami w tej dziedznie.

Model linearny gospodarki niesie ze sobą szereg niekorzyści w całym procesie wytwórczym, począwszy od momentu wydobycia surowców, aż po ich recykling. Najważniejsze z nich to kurczące się zasoby naturalne, a co za tym idzie zwiększone ryzyko ograniczonego do nich dostępu, straty w łańcuchu wartości materiałów, skrócenie życia produktów, nadmierna produkcja odpadów i degradacja ekosystemu. Zjawiska te przybierają na sile w miarę jak rośnie liczba ludności na świecie oraz ich zamożność.

1. W ciągu ostatnich 40 lat liczba konsumentów, zużywających najcenniejsze surowce podwoiła się, na skutek czego drastycznie wzrosło wydobycie zasobów naturalnych. W 2011 roku zużyliśmy 79 Gt materiałów. Szacuje się, że do 2060 liczba ta wzrośnie ponad dwukrotnie.

(Źródło: OECD Global Material Resources Outlook to 2060)

2. Świadomość, że zasoby naturalne ziemi są ograniczone podczas gdy ich wydobycie i konsumpcja rosną, powoduje wyraźnie w ostatnich latach pogłębiającą się niepewność co do ich dostępności w niedalekiej przyszłości. Dodatko obawy te są potęgowane przez fluktuacje cen surowców oraz rozwój przemysłu wykorzystującego do produkcji najcenniejsze materiały. Chodzi między innymi o przemysł metalowy, komputerowy, elektroniczny, elektryczny oraz samochodowy i transportowy. (Źródło: Circle Economy)

3. Przy wzroście wydobycia surowców, rośnie także ilość materiałów traconych w łańcuchu między wydobyciem a ostateczną produkcją. Według danych Instytutu Badań nad Zrównoważoną Europą (SERI) wytwarzanie produktów w krajach OECD każdego roku pochłania ponad 21 miliardów ton materiałów, które nie są fizycznie włączane do samych produktów, tj. materiałów, które nigdy nie wchodzą do systemu gospodarczego. Chodzi między innymi o nadkład i materiały rozdzielające w górnictwie, przyłowy z rybołówstwa czy straty w zbiorach rolniczych.

Ogromne straty w łańcuchu wartości odnotowują także poszczególne branże. Według danych Eurostatu gruz wytworzony podczas budowy i rozbiórki odpadów stanowi 34,7% wszystkich odpadów stałych. Często zawiera on materiały nadające się do recyklingu, w tym stal, beton i drewno, jednak w większość przypadków nie udaje się ich odzyskać. Problem z recyklingiem wynika z tego, że konstrukacja budynków utrudnia lub uniemożliwia rozłożenie ich na części.

(Źródło: OECD Global Material Resources Outlook to 2060)

4. Konsekwencją modelu linearnego jest skrócenie życia produktów oraz poważne zagrożenia dla ekosystemu. Te dwa elementy są ze sobą ściśle powiązane i wynikają nie tylko ze sposobów produkcji, ale także przyzwyczajeń konsumentów.

Zachodnie społeczeństwa wraz ze wzrostem zasobności oczekują pojawiania się na rynku coraz to nowych produktów, a producenci starają się tym wymaganion sprostać i dostarczają coraz to nowych, ulepszonych ich wersji. W wyniku tego zjawiska dobre jeszcze produkty zalegają w szufladach (np. telefony i inne urządzenia elektroniczne i elektryczne) lub są wyrzucane do śmieci. Część z nich jest następnie składowana na wysypiskach lub spalana. Ponieważ zużycie zasobów naturalnych rośnie, a wraz nim konsumpcja i ilość wytwarzanych odpadów, ekosystem przestaje pełnić swoje zadania. Nie jest w stanie na bieżąco odnawiać swoich zasobów.

Gospodarka cyrkularna zakłada, że surowce i produkty pozostaną w obiegu tak długo jak jest to możliwe, zaś ich wartość będzie maksymalizowana. W konsekwencji będzimy wydobywać mniej surowców naturalnych i produkować mniej śmieci, a te które już powstaną wykorzystamy ponownie do produkcji. Wyróżniliśmy kilka zasad, którymi kieruje się gospodarka o obiegu zamkniętym. Pierwszym krokiem w kierunku ich realizacji jest zrozumienie, w jaki sposób materiały krążą w obiegu zamkniętym.

W gospodarce o obiegu zamkniętym materiały krążą w dwóch odrębnych cyklach, biologicznym oraz technicznym i syntetycznym. Ponieważ przetworzane są one w różnych procesach istotne jest, aby te dwa rodzaje materiałów od siebie odseparować. Wtedy po zużyciu będzie można je odzyskać i poddać kolejnej przeróbce.

W przypadku materiałów technicznych, takich jak paliwa kopalne, tworzywa sztuczne i metale, które często są elementem urządzeń elektronicznych, istotny jest proces ich odzyskiwania, gdyż w naszym interesie jest materiały nieodnawialne zachować jak najdłużej w obiegu. Można to uczynić przede wszystkim poprzez naprawianie istniejących już produktów i ich recykling.

Materiały biologiczne odnawialne, takie jak woda i żywność, jeśli nie są zanieczyszczone to po zużyciu zostają wchłonięte przez ekosystem. W przypadku np. bawełny można zastosować inne rozwiązania. Przykładowo, uszytą z niej odzież sprzedać ponownie jako odzież second-hand, przerobić na inne elementy garderoby lub też wykorzystać chociażby do wypchania poduszek.

1. Projektować produkty z myśląc o ich “cyklu życia”.
   Niezwykle ważna w całym cyrkularnym procesie jest rola projektantów, którzy już na wczesnym etapie pracy muszą pomyśleć o cyklu życia produktu. Jakie materiały ze sobą połączyć, aby po zużyciu produktu można było je ponownie rozdzielić, odzyskać i przetworzyć. Istotna jest także sama konstrukcja produktu, to czy jest jednorazowy, czy można go rozebrać na części, naprawić, zmodernizować lub poddać recyklingowi. Wykorzystywać odpady jako zasoby.
2. Wszelkie odpady należy traktować jako źródło zasobów, które można odzyskać i ponownie wykorzystać lub poddać recyklingowi.
3. Serwisować o to, co zostało już wyprodukowane.
   Dbanie o wytworzone już materiały pozowli przedłużyć im życie i tym samym zredukować ilość produkowanych śmieci. Dlatego ważne jest rozwijanie usług takich jak serwisowanie, modernizacja i naprawa.
4. Zwiększyć wykorzystanie energii odnawialnej.
   W ekonomii cyrkularnej postawić trzeba na wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, które nie przyczyniają się do zwiększenia zanieczyszczenia środowiska. 
5. Zwiększenie wykorzystania technologii cyfrowej.
   Wiele problemów cyrkularnych może być rozwiązanych przy użyciu technologii cyfrowe.
6. Wszystkie strony tworzące model cyrkularny muszą ze sobą współpracować.
   W przekształcenia cyrkularne muszą się zaangażować wszyscy ci, którzy mają na nie wpływ, czyli rządy, władze lokalne, przemysł i naukowcy. Do ich zadań należy wymiana wiedzy i doświadczeń, wspólne wskazywanie problemów, szukanie rozwiązań i ich wdrażanie.

Rola modeli biznesowych
Tradycyjne modele biznesowe skupiają się głównie na tworzeniu wartości finansowej, czyli czerpaniu wyłącznie zysków finansowych, co w myśl założeń gospodarki cyrkularnej musi ulec zmianie. Profesor Jan Jonker z Uniwersytetu Radboud w Nijmegen wskazuje na konieczność tworzenia modeli bizensowych uwzględniających także wartości ekonomiczne i społeczne. “Przykładowo wartością dodaną jakiejś aktywności może być na pewnym obszarze zmniejszenie samotności wśród mieszkańców, ograniczenie hałasu, lub też zachęcenie ludzi do uprawiania warzyw. Zarabianie można zatem postrzegać jako coś więcej niż tylko pieniądze”. Podążając za tą myślą profesor wyróżnił trzy nowe, istotne dla procesu transformacji modele biznesowe > Platformowe, cyrkularne oraz oparte na społeczności.

(Źródło: New Bussines Model, prof. J. Jonker)

1. Platformowe modele biznesowe stwarzają możliwość utrzymania w obiegu i lepszego użytkowania produktów, które niekoniecznie są cyrkularne.
2. Modele oparte na społeczości zakładają tworzenie wartości poprzez wspólną pracę grupy ludzi. Doskonałym przykładem jest wspólne generowanie energii lub wspólne korzystanie z samochodu.
3. Model cyrcularny znajduje się nadal w fazie rozwoju. Profesor Jonker opisał jak może on funkcjonować w praktyce:
   1. Close the loop. Przedsiębiorstwa, aby utrzymać materiały naturalne w obiegu mogą ponownie wykorzystywać zawierające je produkty i części albo używać np. odnawialne surowce pochodzenia biologicznego. Istotą w tym aspekcie jest to, że surowiec nie jest już postrzegany jako coś tymczasowego, ale będzie istnieć w cyklu tak długo, jak to możliwe.
   2. Zastąpienie własności usługami. Projektując produkty jako usługi, producent pozostaje właścicielem i klient je dzierżawi, wynajmuje lub pożycza. Przy czym właściciel musi zadbać o cyrkularność produktów i ich recykling.
   3. Intensywniejsze korzystanie z funkcjonalności produktów. Przykładowo, samochód stoi na parkingu przez 22 godziny dziennie, wiertarka przez cały okres żywotności jest używana od 10 do 20 godzin. Oznacza to, że narzędzia, budynki i pojazdy oraz wiele innych rzeczy nie są wykorzytywane optymalnie, a nowy model biznesowy mógłby pozwolić na udostępnianie ich kilku osobom lub chociażby wypożyczanie. Ułatwiają to platformy pożyczkowe.

Nieco inny podział na innowacyjne modele biznesowe opracowała firma konsultingowa Accenture. Po przeanalizowaniu modeli biznesowych 120 przedsiębiorstw, które już wdrażają zasady economii cyrkularnej, zidentyfikowała 5 obecnie najpopularniejszych.

1. Materiały cyrkularne> Firmy wykorzystują materiały odnawialne, nadające się do recyklingu lub biodegradacji.
2. Odzyskiwanie zasobów> Pozwala firmie odzyskiwać i ponownie wykorzystywać materiały.
3. Wydłużanie życia produktów> Firmy poprzez naprawę, modernizację i regenerację utrzymują materiały w obiegu.
4. Platforma udostępniania> Promuje współpracę między konsumantami i zachęca ich do pożyczania lub zamieniania się produktami.
5. Produkt jako usługa> Stanowi alternatywę dla tradycyjnego modelu konsumpcji “kupuj i bądź właścicielem”. Produkty są używane przez jednego lub wielu klientów w ramach umowy dzierżawy lub zapłaty za użytkowanie.

(Źródło: Accenture ”Circular adventage”)

Analitycy nie mają wątpliwości, że choć proces przekształcania gospodarki będzie trudny, to w perspektywie długoterminowej okaże się korzystny dla ekonomii i środowiska.

Z danych opracowanych przez McKinsey&Co wynika, że w cyrkularnym modelu gospodarki PKB rośnie. "Jest to oczekiwany rezultat połączenia zwiększonych przychodów z nowych działań cyrkularnych i tańszej produkcji poprzez uzyskanie większej funkcjonalności z materiałów i innych "nakładów". Skutek tej różnicy w nakładach i produkcji prowadzi do wyższej wyceny pracy, a tym samym do zwiększenia dochodów i wydatków na gospodarstwo domowe. Skutkuje to wyższym PKB” (Ellen MacArthur Fundation).

Wraz z rozwojem gospodarki cyrkularnej będzie przybywać miejsc pracy. Unia Europejska przewiduje powstanie na jej terenie 2 mln wakatów, głównie w logistyce, recyklingu, usługach związanych z naprawą i modernizacją produktów oraz w platformach sprzedaży, które będą przedłużać życie produktów poprzez ich ponowne sprzedawanie.

Jedną z pozytywnych konsekwencji przejścia z linearnego modelu gospodarki na cyrkularny będzie powstrzymanie zmian klimatycznych, i co za tym idzie zredukowanie emisji CO2 i zabezpieczenie nas przed wyczerpaniem surowców naturalnych. Potencjalnie nowy model pozwoli nam zaoszczędzić zasoby naturalne na poziomie 70% w porównaniu do modelu linearnego. Mimo że populacja ziemi będzie rosła, a wraz z nią zapotrzebowanie na nowe produkty, to jednak wydobycie surowców spadnie, gdyż produkty o przedłużonym życiu będą dłużej przebywać w obiegu. (Źródło: Fundacja Ellen McArthur)

Zwolennicy przekształcania gospodarki cyrkularnej muszą teraz przekonać nieprzekonanych, że warto ponieść wysokie koszty wyjściowe, aby potem bez obaw o stan środowiska i zasobów naturalnych rozwijać światową gospodarkę. Sceptycznych przedsiębiorców do zmiany modelu biznesowego zmusi rynek i presja wywierana na nich przez cyrkulanych partnerów biznesowych lub cyrkularnych klientów. W trosce o wyniki finansowe będą musieli wcześniej czy później rozpocząć proces transformacji. Pozostaje jeszcze kwestia linearnych konsumentów, którzy nie będą chcieli zmienić swoich przyzwyczajeń ze wzgędu na pracochłonność i długotrwałość tego procesu. Istnieje szansa, że na zmianę ich postaw wpłynie jakość i zróżnicowanie oferowanych im usług i produktów. Solidne, modułowe i naprawialne towary wielofunkcyjne mogą zyskać ich przychylność.

Źródła

1. Fundacja Ellen MacArthur “Towards the circular economy”
2. Prof. dr Jan Jonker “News bussiness models”
3. Circular Economy “The Circularity GAP report”
4. Holland Circular Hotspot
5. www.accenture.com “Insight circular adventage”, “Circular Adventage”
6. Eurostat
7. OECD Global Material Resources Outlook to 2060.