Modele biznesowe gospodarki obiegu zamkniętego

Modele biznesowe gospodarki obiegu zamkniętego (cyrkularne modele biznesowe) modyfikują schemat przepływów produktów i materiałów w gospodarce w stosunku do obecnie szeroko funkcjonujących modeli, właściwych dla gospodarki liniowej. W ten sposób mogą zmniejszyć negatywne skutki społeczne, gospodarcze i środowiskowe wynikające z pozyskania, wykorzystania i ostatecznego usunięcia zasobów i materiałów. Wynika to nie tylko z poprawy wydajności materiałów na poziomie zakładu, ale także z bardziej fundamentalnych zmian w produkcji i konsumpcji.

Elementy wspólne

Cyrkularne modele biznesowe pokazują, w jaki sposób logika tworzenia wartości opiera się na wykorzystaniu wartości ekonomicznej zamkniętych pętli zasobów. Możliwe jest ustrukturyzowanie tych pętli w zbliżonych do siebie charakterem obszarach. Tego typu klasyfikacje prezentuje podejście ReSOLVE opracowane przez fundację Ellen MacArthur . Według niego działania w ramach modeli biznesowych można klasyfikować w następujących obszarach:

  1. Regeneruj - wszelkie działania, które służą przywracaniu, zachowaniu i naprawianiu jakości ekosystemów, a także zawracania odzyskanych zasobów biologicznych do biosfery.
  2. Współdziel - współdzielenie zasobów pomiędzy różnymi użytkownikami, np. w postaci współużytkowania prywatnych wyrobów przez wielu współwłaścicieli bądź publicznego użytkowania pewnej grupy wyrobów, poprzez wtórne użytkowanie ich podczas całego okresu ich żywotności technicznej oraz przez wydłużanie ich żywotności poprzez konserwowanie, naprawianie oraz projektowanie pod kątem trwałości.
  3. Optymalizuj - zwiększanie wydajności danego wyrobu, eliminowania odpadów w łańcuchu produkcji i dostaw na wszystkich etapach cyklu.
  4. Zapętlaj - utrzymywanie składników i materiałów w zamkniętych pętlach obiegu oraz dawanie pierwszeństwa pętlom wewnętrznym, oznacza to powtórne wykorzystywanie wyrobów czy składników przy wytwarzaniu oraz recykling materiałów.
  5. Wirtualizuj - dematerializacja wykorzystywania zasobów poprzez dostarczanie danej funkcjonalności w sposób wirtualny: bezpośrednio lub pośrednio.
  6. Wymieniaj - zastępowanie starych nieodnawialnych materiałów materiałami zaawansowanymi, stosowanie nowych technologii czy nowych form usług.

Również Potting i współpracownicy pokusili się o zidentyfikowanie obszarów, w których mogą działać cyrkularne modele biznesowe. Jednak w odróżnieniu od podejścia ReSOLVE pokusili się oni o umiejscowienie poszczególnych rodzajów działań w hierarchii (nawiązującej do hierarchii postępowania z odpadami), od zachowań najmniej preferowanych w koncepcjach cyrkularnych do tych jak najbardziej zgodnych z tą ideą.

Tabela 1 Klasyfikacja działań wykorzystywanych w cyrkularnych modelach biznesowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Potting, J., et al., 2017. Circular Economy: Measuring Innovation in the Product Chain. Strona: http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2016-circular-economy-measuring-innovation-in-product-chains-2544.pdf

Rodzaje klasyfikacji cyrkularnych modeli biznesowych

Waste to wealth

W książce pt. „Waste to wealth” zaprezentowano koncepcję podziału cyrkularnych modeli biznesowych na pięć grup:

  1. Zamknięty łańcuch dostaw - to dostarczanie energii odnawialnej i/lub materiałów opartych na bio-produktach, które mogą być w całości poddane recyklingowi. Pozwala to na wielokrotne korzystanie z tych samych zasobów.
  2. Odzyskiwanie i recykling – to odzyskiwanie użytecznych zasobów lub energii z utylizowanych produktów, zmieniające koszty zagospodarowania odpadów w przychody wynikające z odpowiedzialnego zarządzania zasobami.
  3. Wydłużanie życia produktów i komponentów - to m.in. naprawianie, uaktualnianie i odsprzedaż w celu generowania przychodów z cyklu ich życia, zamiast ze sprzedaży samych produktów.
  4. Platforma udostępniania – to podnoszenie efektywności wykorzystania produktów dzięki umożliwieniu konsumentom i/lub firmom wspólnego korzystania i wymiany dóbr za pomocą centralnie świadczonej usługi.
  5. Produkt jako usługa – to oferowanie dostępu do produktu, zamiast posiadania go na własność, czyli umożliwianie klientom płacenia wyłącznie za jego efektywne wykorzystanie przy zapewnianiu maksymalnej trwałości produktów, ich uaktualniania oraz serwisowania.

Forum for the Future: The Circular Economy Business Model Toolkit

Organizacja Forum for the Future opracowała własną klasyfikacje modeli biznesowych , która de facto składa się z pięciu podstawowych cyrkularnych modeli biznesowych, lecz jest wspomagana kolejnymi pięcioma modelami, które nie są bezpośrednio powiązane z koncepcjami cyrkularnymi.

Zgodnie z tą koncepcją, cyrkularne modele biznesowe są przełomowymi, innowacyjnymi modelami biznesowymi mającymi na celu zwiększenie poziomu zrównoważenia systemu gospodarczego poprzez koncepcje cyrkularne. Wśród nich wyróżnione zostały:

  1. Recycling w obiegu zamkniętym - wykorzystywanie produktów z recyklingu jako surowców do wytwarzania nowych produktów
  2. Downcycling - przekształcanie surowców z jednego lub więcej wykorzystanych produktów w nowy produkt o niższej jakości.
  3. Upcycling - przekształcanie materiałów z jednego lub więcej wykorzystanych produktów w nowy produkt o wyższej wartości dla konsumenta
  4. Symbioza przemysłowa - dzielenie się usługami, narzędziami i produktami ubocznymi między branżami w celu poprawy wydajności zasobów.
  5. Usługi zbiórki - świadczenie usługi odbioru starych lub używanych produktów.

Wśród modeli biznesowych wspierających te koncepcje cyrkularne wyróżniono:

  1. Produkt jako usługa - oferty skupiające się na oferowaniu rozwiązania, a nie tylko produktu. Prowadzi to do wprowadzenia na rynek zestawu wspólnych produktów i usług, które są w stanie wspólnie zaspokoić potrzeby użytkownika.
  2. Długoterminowe zaangażowanie konsumenta (ang. lock-in) - oferta, która zachęca konsumentów do regularnego korzystania z określonego produktu lub usługi.
  3. Pętle lokalne - ponieważ procesy produkcyjne są ponownie przenoszone do krajów, w których firma ma swoje główne rynki, lokalna pętla produkcyjna staje się bliższa i przynosi korzyści klastrom branż.
  4. Modularność - projekt, który dzieli produkt na mniejsze części, które można następnie niezależnie wykorzystać i wymienić.
  5. Personalizacja - firma stwarza możliwości zarządzania danymi, które umożliwiają personalizację produktu.

Podstawową wada tej klasyfikacji jest jej znaczne skomplikowanie, podział na dwie grupy oraz, w przypadku modeli zidentyfikowanych jako prawdziwie cyrkularne, zbytnie skupienie się na ostatnim etapie życia produktu.

IMSA: Circular Business Model Scan

Inni autorzy zaproponowali następujący podział na 19 cyrkularnych modeli biznesowych pogrupowanych w sześciu obszarach:

Krótki cykl

  1. Płatność za użycie - jednorazowa płatność za korzystanie z produktu lub usługi
  2. Naprawa - wydłużenie żywotności produktu przez usługi naprawcze
  3. Redukcja odpadów - redukcja odpadów w procesie produkcyjnym
  4. Platformy współdzielenia - produkty i usługi są wspólne dla konsumentów
  5. Zakupy progresywne - płatności okresowe, niewielkimi kwotami, przed zakupem

Długi cykl

  1. Kontraktowanie na podstawie wyników – długoterminowa umowa dzieląca odpowiedzialność między producenta i konsumenta
  2. Zarządzanie zwrotem produktu - zachęty zapewniające, że produkt wróci do producenta
  3. Kolejne życie produktu – zapewnienie drugiego życia produktu przez jego ponowną sprzedaż
  4. Zmodernizuj i sprzedaj – ponowna sprzedaż produktu po jego modyfikacjach

Kaskady

  1. Upcycling – ponowne użycie surowców ze zwiększeniem wartości produktu
  2. Recycling (gospodarowanie odpadami) – surowce są ponownie użyte
  3. Produkcja w kolaboracji – kooperacja w łańcuchu wartości produktu skutkująca zamykaniem obiegów materiałowych

Pełne pętle

  1. Od kołyski do kołyski (ang. cradle to cradle) – przeprojektowanie produktu w celu pełnego zamknięcia obiegów
  2. Cyrkularne zaopatrzenie – zaopatrzenie jednie w cyrkularne produkty lub materiały

Usługi

  1. Wirtualizacja fizycznych produktów – zmiana charakteru produktu na wirtualny
  2. Wypożyczenie na podstawie subskrypcji – za niską, okresową opłatą klienci mogą korzystać z produktu lub usługi

Produkt na żądanie

  1. Produkcja na zamówienie – produkcja jedynie w przypadku występowania konkretnych potrzeb popytowych
  2. Druk 3D – wykorzystywanie technologii druku 3D
  3. Głosowanie klientów – oparcie decyzji o produkcji na głosowaniu konsumentów

WRAP: Innovative Business Model Map

Chociaż w klasyfikacji innowacyjnych modeli biznesowych sporządzonych przez organizację WRAP nie ma wzmianki na temat ich zależności z koncepcjami cyrkularnymi, należy uznać że są one powiązane. Wśród wyróżnionych modeli biznesowych znajdują się:

  1. System obsługi produktu - to usługa polegająca na dostarczaniu mieszanki tradycyjnego produktu i równocześnie umowy o świadczenie usług.
  2. Usługi zdematerializowane - wykorzystując współpracę, dzielenie się i grupowanie potrzeb dotyczących produktu, model ten analizuje zmieniające się wzorce konsumpcji, aby zapewnić potencjalną oszczędność materiału poprzez nieprodukowanie fizycznego produktu dla konsumentów.
  3. Wynajem i leasing - model stosuje długoterminowe podejście do trwałości produktu, z dłuższą żywotnością, niższym obciążeniem konserwacji produktu i mniejszym zużyciem materiałów i CO2.
  4. Zwrot i ponowne użycie - model ten zachęca klientów do zwrotu używanych przedmiotów za uzgodnioną wartość, podczas gdy klienci pozbywają się niepożądanych przedmiotów i zwracają produkty za pośrednictwem wygodnego systemu wymiany. Zebrane produkty są odnawiane i sprzedawane do ponownego wykorzystania.
  5. Zarządzanie aktywami - model, który stosuje zrównoważone podejście do zarządzania aktywami, zapewnia odbiór, ponowne wykorzystanie, odnawianie i odsprzedaż używanych produktów oraz zmniejsza ilość surowców niezbędnych do zaspokojenia popytu na rynku.
  6. Zbiórka używanych produktów - odbiór przez usługodawcę w celu przekazania produktu / materiału do odpowiedniego systemu ponownego wykorzystania.
  7. Długa żywotność - produkty zaprojektowane specjalnie z myślą o długiej żywotności o zwiększonej trwałości, a ostatecznie o zmniejszonym zużyciu.
  8. Produkcja na zamówienie - model produkcji na zamówienie minimalizują wymagania materiałowe i unikają potencjalnych strat spowodowanych nadmiernym magazynowaniem produktów.
  9. Przynieś własne urządzenie - użytkownik dostarcza własne urządzenie, aby uzyskać dostęp do usług, np. pracodawca płaci pracownikowi za zakup komputera do użytku w pracy i w domu, wraz z pakietem wsparcia. Ten model zmniejsza ilość produktów potrzebnych do zaspokojenia potrzeb.

R2Pi

Kolejną propozycją systematyzacji cyrkularnych modeli biznesowych jest ta wypracowana przez zespół naukowców i praktyków w ramach projektu R2Pi , która umiejscawia modele w cyklu życia produktów.

Rysunek 1 Zestawie cyrkularnych modeli biznesowych według etapu cyklu życia produktu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Smith-Gillespie A.; Defining the Concept of Circular Economy Business Model; R2Pi consortium; 2018.

Na etapie produkcji, użytkowania i końca życia produktu da się zastosować (czasem jednocześnie) różne modele biznesowe. Na pierwszym z nich możliwe jest ponowne wykorzystanie zużytych części/elementów produktu (ang. re-make), aby przywrócić funkcjonalność, zapewniając jednocześnie jakość. Możliwa jest też zmiana jakiejś funkcjonalności poprzez np. zmianę wyglądu, naprawę, zmianę formy własności (ang. re-condition). Inne podejście na tym etapie to odzysk i wykorzystanie produktów ubocznych w innym procesie lub innym łańcuchu wartości (ang. co-product recovery). Wreszcie, możliwe jest też np. pozyskiwanie materiałów pochodzących z recyklingu lub materiałów odnawialnych, które mogą zostać przywrócone do cyklu technicznego lub biologicznego (ang. circular sourcing).

Na etapie użytkowania często stosowanym już modelem jest zapewnienie dostępu (ang. access), gdy użytkownik końcowy ma dostęp do pewnych funkcjonalności produktu, czy też zasobu, ale właściciel zachowuje własność. Kolejny, również już znany użytkownikom to dostarczanie pewnego pakietu łączącego produkt i usługę (ang. product-as-a-service, performance).

Na etapie końca życia produktu z kolei stosuje się model pozwalający na odzysk surowców lub części w taki sposób, aby móc je dalej wykorzystać w innym produkcie lub w innym łańcuchu wartości, głównie przez recykling ale również poprzez upcykling (ang. resource recovery).


Modele MPiT - prezentacja